Politieke herverkaveling bij de verkiezingen van 2024: welke scenario’s zijn realistisch?

Bij de politieke rentree is er opnieuw sprake van een politieke herverkaveling: partijen die samenwerken of zelfs samensmelten. Welke scenario’s liggen er op tafel en zijn ze ook realistisch?

Het debat over de herschikking van het partijlandschap is weer helemaal terug van nooit weggeweest. Politieke commentatoren en politici hebben het erover, zeker nu enkele partijen met de verkiezingen in aantocht slecht scoren in de peilingen. De voorbije tijd zijn er ‘snuffelrondes’ geweest, aftastende gesprekken tussen politici over politieke samenwerking, kartelvorming en samensmelting. N-VA-voorzitter Bart De Wever verklaarde onlangs in Humo: ‘Met de rechterkant van Open VLD en CD&V kunnen wij een brede, conservatieve volkspartij vormen die in Vlaanderen met de vingers in de neus 40 procent behaalt.’ De Wever kondigde meteen aan dat hij daarover de nodige gesprekken wil voeren.

Wat zou zo’n herverkaveling concreet kunnen inhouden? Maken die combines een kans? Knack vroeg het aan de politologen Johan Ackaert (UHasselt), Carl Devos (UGent), Bart Maddens (KU Leuven) en Dave Sinardet (VUB).

1. Progressieve frontvorming

‘Het scenario van een progressieve frontvorming gaat al mee sinds de Franstalige socialist Léo Collard daar in 1969 toe opriep’, zegt Ackaert. ‘Sindsdien zijn er veel soortgelijke pogingen geweest, zonder veel gevolg.’ Sinardet treedt hem bij: ‘Die progressieve frontvorming is een spook dat al een halve eeuw rondwaart in de Wetstraat, maar er komt nooit iets van.’

In Nederland hebben het socialistische PvdA en GroenLinks net beslist om samen met één programma naar de verkiezingen te gaan, maar bij ons is een samenwerking tussen Vooruit en Groen misschien zelfs verder weg dan ooit. ‘Ik zie in elk geval geen enkel begin van samenwerking tussen beide partijen’, zegt Devos. ‘Hun relatie is zeer gespannen, zeker sinds Conner Rousseau partijvoorzitter werd en een flinkse koers vaart, bijvoorbeeld op het vlak van migratie.’

‘Laten we eerlijk zijn, Rousseau heeft een broertje dood aan Groen’, zegt Sinardet. ‘Alleen al daarom wordt het niets tussen die twee partijen. Rousseau had in 2020 liever een federale regering gevormd met de N-VA dan met Groen, en dat geldt ook voor de toekomst. Er is al sprake van dat N-VA en Vooruit samen in de volgende Vlaamse regering zullen stappen. De kans is reëel dat het wordt doorgetrokken naar de federale regering.’

Lokaal waren er in het verleden wel al verregaande samenwerkingen tussen de socialisten en de groenen. Bij de provincieraadsverkiezingen in Limburg in 2012 dienden ze een gezamenlijke lijst in, maar die behaalde 10 procent minder stemmen dan als ze apart zouden zijn opgekomen. Het kartel in Antwerpen werd opgeblazen, en ook in Gent valt het nu uit elkaar. Ackaert: ‘Soms was een kartel Vooruit-Groen een succes, maar duurzaam was het nooit.’

‘Er is ook een fundamenteel verschil tussen Groen en Vooruit op het vlak van politieke cultuur’, zegt Maddens. ‘Bij Groen heerst er basisdemocratie met inspraak van de leden, Vooruit is een centralistische partij. Zeker met Rousseau is het daar “alle macht aan de partijvoorzitter”. Groen en Vooruit staan op dat vlak diametraal tegenover elkaar. De kans dat beide partijen gaan samenwerken is nihil.’ Ook Devos is stellig: ‘Er komt geen samenwerking, niet vóór en ook niet na de verkiezingen.’

2. Conservatieve volkspartij

De voorbije jaren en maanden hebben verkozenen van de N-VA, de Open VLD en de CD&V met elkaar gebabbeld over hoe het verder moet met het partijlandschap, zonder dat het uitmondde in ernstige, diepgaande gesprekken, laat staan onderhandelingen over allianties of een nieuwe partij. ‘Als gevolg van de slechte peilingen wordt er wat afgekletst onder politici van het centrum en de rechterzijde’, zegt Devos. ‘De Wever wil nu blijkbaar het leiderschap op zich nemen voor de vorming van een conservatieve volkspartij.’

‘Ik sta heel sceptisch tegenover de herverkaveling die De Wever nu voor ogen heeft’, zegt Maddens. ‘De Open VLD trekt de kaart van premier Alexander De Croo en profileert zich meer dan ooit als Belgischgezind. Hoe zou je dan kunnen samengaan met een radicaal Vlaamsgezinde partij als de N-VA? En op sociaal-economisch vlak is de N-VA een rechts-liberale partij, en dat rijmt dan weer niet met de CD&V. Hoe kan de christelijke werknemersbeweging Beweging.net (ex-ACW) zich daar thuisvoelen?’

In 2004 ontstond er wel een kartel tussen de CD&V en de N-VA, ‘maar er is een groot verschil met vandaag’, meent Maddens. ‘Twintig jaar geleden was de N-VA, net als de Volksunie voordien, een centrumpartij en was ze alleen communautair radicaler. Maar nadat het kartel in 2008 uit elkaar was gevallen, heeft De Wever van de N-VA een conservatieve partij gemaakt, met een duidelijk rechts sociaal-economisch profiel. Dat vloekt met de opstelling van de CD&V.’

In de vorming van een conservatieve volkspartij, een ‘Vlaamse CDU’, geloven de politologen niet. ‘De N-VA, de Open VLD en de CD&V hebben een heel andere partijcultuur, bijvoorbeeld qua verzuiling’, zegt Sinardet. ‘En als coalitie is het concept de voorbije tien jaar zowel Vlaams als federaal uitgeprobeerd, maar het strandde op onderlinge strijd. Wat De Wever zijn “droomcoalitie” noemde, eindigt door de stikstofcrisis in een nachtmerrie. Zuhal Demir en Jo Brouns in één partij? Bonne chance!’

De Vos: ‘Wordt er iets nieuws gecreëerd? Past de N-VA haar programma aan? Komt er een naamsverandering? Ik zie het niet gebeuren’. Maddens: ‘Dit is een zwaktebod van De Wever. Zijn partij doet het niet zo goed in de peilingen, hij ziet dat hij de verkiezingen niet kan winnen op eigen kracht. De verklaring van De Wever is een losse flodder, het is hengelen naar overlopers.’

Ook Ackaert meent dat De Wever niet zozeer een nieuwe partij wil. ‘Hij speelt headhunter. Daarbij loopt hij twee risico’s. Eén: de verstandhouding met de Open VLD en de CD&V zal nog verslechteren, want niemand heeft graag dat iemand anders in zijn achtertuin komt spitten. Twee: als de peilingen juist zijn, zal de N-VA verliezen en dus zal ze mensen moeten opofferen. Als je dan ook nog eens mensen van andere partijen aantrekt, moet je nog meer eigen mensen slachtofferen.’ De vier politologen vragen het zich af: ‘Zou men binnen de N-VA enthousiast zijn over de verklaringen van De Wever?’

3. Forza Flandria

‘Ach, die mythe binnen de Vlaamse Beweging van een Forza Flandria’, zucht Maddens. ‘Dat idee is totaal onrealistisch, vandaag meer dan ooit.’ Ackaert: ‘De N-VA profileert zich als een democratisch partij, en zet zich af tegen het racistische Vlaams Belang. De Wever zegt altijd dat tussen de N-VA en het Vlaams Belang een Chinese muur staat. Als er dan een Forza Flandria zou ontstaan, stort heel dat beeld in. De meer gematigde N-VA-kiezers zullen het dan snel voor bekeken houden.’ Maddens: ‘Samen zouden de N-VA en het Vlaams Belang stemmen verliezen. Die alliantie zou lang geen 40 procent halen. De N-VA mikt op de middenklasse en distantieert zich steeds meer van het Vlaams Belang, dat zich richt op de lagere sociale klasse.’ Sinardet: ‘Sinds 2019 redeneert de N-VA dat ze zich niet hetzelfde profiel als het Vlaams Belang moet aanmeten, maar moet proberen om teleurgestelde kiezers van de CD&V en de Open VLD voor zich te winnen.’ Devos vat het samen: ‘Forza Flandria? Politieke sciencefiction, zoals Vooruit en PVDA-PTB ook nooit samen zullen gaan.’

Een ander verhaal is een kartel tussen de N-VA en Lijst Dedecker: ‘Die twee verschillen maar in de details van elkaar, in zoverre dat ik me zelfs afvraag of het zinvol zou zijn als LDD apart naar de kiezer zou gaan’, zegt Maddens. ‘Maar dit is natuurlijk niet de grote partijpolitieke herschikking waarover zo vaak wordt gesproken.’ Ackaert: ‘Uiteindelijk gaat het hier ook maar over één figuur, Jean-Marie Dedecker – al moet je er nu blijkbaar zijn zoon Dimitri bij nemen.’

Slotsom

Er mag dan wel weer gefluisterd en gesproken worden over een herschikking van ons politieke landschap, de politologen geloven er niet in. Ook niet aan Franstalige zijde trouwens, waar over dit thema ook veel wordt gepalaverd maar uiteindelijk nauwelijks iets beweegt. Sinardet: ‘Er was sprake van een samensmelting van DéFI, dat uit het FDF voortkwam, en Les Engagés, het vroegere CDH, en een aantal MR-politici. Maar ook dat bleek een doodgeboren kind.’

‘De discussie over een partijpolitieke herverkaveling is het monster van Loch Ness in de Wetstraat’, zegt Maddens. ‘We hebben in Vlaanderen zeven politieke partijen, en dat is echt niet te veel. Ze hebben elk hun eigenheid, een uniek ideologisch profiel. Je hoort altijd de kritiek dat een regering uit veel partijen bestaat, maar waarom is dat? Het kan legitiem zijn om een partij uit te sluiten van regeringsdeelname. Maar als je de politieke keuze maakt om niet met de grootste partij – het Vlaams Belang – te regeren, dan is een monstercoalitie het logische gevolg. En op federaal vlak heb je dan ook nog eens te maken met gesplitste partijen. Daar zitten sowieso meer partijen in een regering.’

Vóór de verkiezingen zien de politologen hoe dan ook niet veel meer gebeuren. ‘Eén jaar voor de stembusgang is het te laat om daar nog mee te beginnen. De lijstvormingen zijn al aan de gang’, zegt Ackaert. ‘Wat je daar vandaag over hoort, is een kwestie van marketing, overlopers aantrekken en andere partijen de duvel aandoen.’

Zou er iets van komen ná de verkiezingen? ‘Wie weet’, zegt Sinardet, die wijst op een fundamenteel obstakel voor een herverkaveling: de gulle partijfinanciering. ‘Zolang een partij financieel levensvatbaar blijft, zal er weinig druk zijn om te herverkavelen. Misschien dat er iets gebeurt als een partij zwaar stemmenverlies lijdt en uit financiële noodzaak gedwongen wordt om met anderen samen te gaan?’

‘Uiteindelijk zorgt de kiezer voor de partijpolitieke herverkaveling’, zeggen de politologen. ‘En die is daar al lang mee bezig’, weet Devos. ‘De traditionele partijen verliezen al jaren terrein, en ook de N-VA moest in 2019 een verlies van 7 procentpunten slikken. De gestage afbouw van middenpartijen bereikt stilaan een kritisch punt. Peilingen voorspellen voor drie van de vier federale en voor alle Vlaamse meerderheidspartijen een serieus verlies. Misschien kan op dat puin toch iets nieuws ontstaan?’

Ackaert: ‘Ik houd rekening met twee scenario’s. Ofwel krijgen we meer versplintering, meer politieke partijen zoals in Nederland. Ofwel verdwijnen sommige partijen en ontstaan er nieuwe blokken, zoals in Italië, waar de christendemocratische partij niet meer bestaat. Na de verkiezingen is niets onmogelijk.’